YÖRÜKLERDE DOKUMA SANATI

[İbrahim ÖNDER]

YÖRÜKLERDE DOKUMA SANATI

Yörüklerin gerek Orta Asya’da gerekse Anadolu’ya geldikleri çağlardaki orijinal yaşayış ve adetleri büyük ölçüde değişikliğe uğramıştır. Bu değişikliklerin toplum düzeninde, giyim kuşamda, düğün, eğlence, davranış ve adetlerinde, son yüzyıl içinde olduğu söylenebilir. Yine de hayatın ana unsurları olan doğal çevre, dini inançlar, ekonomi, konuşulan dil ve içinde yaşanılan mekan (çadır)ın yüzyıllar boyunca aynı karakterleri korumuş olması Yörüklerin geleneklerine bağlı kaldıklarını gösterir. Yörüklerin dokuma sanatlarında da bu gelenekçi tutum açıkça görünür. Müzik, ahşap işlemeciliği (çadır direkleri, çadır çanakları, bakaralar, tengerek, çarpana, kılınç ve kaval), deri işçiliği (ayakkabı yapımı, havut ve eğer yapımı) gibi Yörük sanatları içinde dokumacılığın birinci sırayı alması sürü beslemenin, hayvancılığa bağlı ekonominin göçebeliğin tabii sonucudur. Göçküncü sayısı eşyaların hafif ve kolay taşınabilir olmasını, rutubet ve soğuğa karşı korunaklı olmasını gerektiriyor. Yani dokumacılık Yörüklüğün ayrılmaz bir parçası oluyor. dokumacılığın ham maddesi olan yün ve kıl sürülerden elde edilir, böylelikle Yörükler göçküncü hayatın ihtiyaçlarına yine göçküncü hayatın imkanları ile çare bulmuş oluyorlar.

Dokumalarda üç çeşit tezgah kullanılır.

ISTAR: Ahşap dikmeler üzerine kurulmuş, üzerinde dikey doğrultuda dokuma yapılan bir tezgahtır. Kilim, ihram, namazlık, heybe, çuval, sofra dokunur.

ÇULLALIK (ÇULHALIK): Ahşap yatay çalışan ve üzerinde yatay doğrultuda dokumalar yapılan bir tezgahtır. Şalvarlık, ceketlik kumaş, çadır, stil, çul ve bez dokunur.

ÇARPANA VE KILINÇ (KOLAN TEZGAHI): İki ahşap dikme arasına gerilen yün iplikler çarpanalarla dokunur, kılınç ile sıkıştırılır. Çeki ipi (deve kolanı), at ve merkep kolanları, bağcık (sicim) dokunur.

Bu tezgahlara yardımcı aletler olarak iplik eğirmekte kullanılan ahşap tengerek (kirman), katlanabilir kanatlı çark (iplik sarmak için) ve istar ve çullalıkla dokumayı sıkıştırmağa yarayan demir tarak kullanılır Bir de çullaklıkta dokunan kumaşı ıslamak için ahşaptan yapılan özel bir küçük basit tezgah vardır.

DOKUMALARIN ÇEŞİTLERİ

A – ISTAR DOKUMALARI:

KİLİM: Yörük kilimleri Anadolu’nun geleneksel kilim yaygılarıyla dokuma tekniği olarak aynıdır, daha çok motif ve renkleri başkalık arzeder. 1970 Eylülünde Anamas yaylalarında Yörükler arasında tespit ettiğimiz kilimler Baldırlı kilim, Sandıklı kilim, Hacıiseli, Hasanca kilimi, Aklı Türkmen, Boynuz kilim, Basma kilim, Çingen kilimi, Kürt kilimi, Hacı Yusuf kilimi, Çiçekli kilim, Kafalı kilim.

HEYBE: Çobanların, sığırtmaçların azıklarını ve kasabaya veya komşu obaya gidenlerin küçük eşyalarını taşımakta kullanılır. Atın terkisinde yahut omuzda taşınabilir. Kilim, halı, sili, cecim tekniklerinde dokunabilir.

Anamasta tespit ettiğimiz heybeler: Balıklı pıtırak, karnıyarık heybe, sığırtmaç heybesi, aynalı heybe, halıkapağı heybe, patlıcan heybe, çingilli heybe, halı örneği heybe.

ÇUVAL: Çuvallar çadırın bir tarafına sıralanırlar. Motifleri ve renkleri ile çadır içinin başlıca süsünü meydana getirirler. Yörük kadını evsaplarını, eşyalarını, yiyeceğini, ununu, yani hemen herşeyini çuvallar içinde saklar. Çuvallar, içine konulan eşyanın cinsine göre isim alırlar. Renkleri ve motifleri de ona göre seçilir. Mesela bir un çuvalını, esvap çuvalını dış görünüşünden tanıyabilirsiniz. Çuvallar kilimlere nazaran daha koruyucu nitelikte, daha sıkı bir teknikle dokunur. İki yanında taşınmak için kolandan kulpları vardır, ağzı bağcıkla bağlanır. Bazı çadırlarda çuvallar çadırın iç mekanını orta direk hizasından ikiye ayıracak şekilde yerleştirilir. Yarı göçebe Yörüklerde çuvallar evlerde kış odalarının duvarlarına aynen çadırda olduğu gibi sıralanırlar. 20-30 sene önce yerleşmiş olan Yörük köy evlerinde çuvalların yerini işlemeli küçük ahşap dolaplar almıştır. Bunun bir örneğini Korkutelinin Esenyurt Yörük köyünde görmüştük.

Anamaslardaki çuval çeşitleri: Alyanak çuvalı, göklü çuval (mümüş), karaburun, kürt çuvalı (bir kaç çeşit) un çuvalı (birkaç çeşit), tırıl çuval, kıl çuval, kırk budak çuvalı, küflen çuvalı, kılala çuval, toplu çuval.

SOFRA BEZİ: Sofra bezi yere yayılır ve üzerinde yemek yenir. Kara şekilli yaygılardır. Üzerindeki işlemeler sade ve geometrik karakterlidir.

İHRAM: Kadınların örtündükleri veya yatak denkleri üzerine örtülen bir yaygıdır.

NAMAZGAH (NAMAZLIK): Ucu püskülle süslendirilerek bitirilen namazlıklarda genellikle mihrap istikameti motiflerde belli edilmemiştir. Fakat püsküllerin ayak tarafına geldiği kabul edilebilir. Günümüzde Yörküler namazlarını daha çok yalnız kılarlar. Yaylada cemaatle namaz alışkanlığı kaybolmuştur. Bazan mihrap istikametinin gösterildiği namazlıklara rastlanır (turna katarında olduğu gibi). Bazan namazlıkların püskülleri mavi ve yeşil boncuklarla bezenir. Yörükler eski bir geleneğe uyarak mescitlere namazlık ve kilimleri yaymaktalar. Bu sayede çok eski orijinal örnekler bulmak mümkün olabiliyor .(Gedikli köyü camisinde olduğu gibi).
Anamasta bulduğumuz namazlıklar: Külahlı namazlık, elibelinde namazlık, turna katarı namazlık, farda namazlık (kollu hançer), eğer kaşı namazlık ve özel bir ismi olmayan birkaç namazlık.

B – ÇULLALIK DOKUMALARI

Çullalıkta daha çok siyah yün iplikten dokunan şalvarlık vee ceketlik kumaşlar özel küçük bir tezgahta ıslatılarak yoğrulur, kuruyunca çekerek sıkı bir dokuya kavuşur.

ÇADIR: Silah kıldan dokunur. Aralıklı, seyrek bir dokumadır. Kanatlar halinde dokunarak birbirine eklenir. Yedi kanat bir çadır teşkil eder. Çadır, içinde oturanlara havalandırma imkanı sağlar. İçeriden dışarısı görülebilir. Seyrek bir dokuma olmasına rağmen, kılların birbirine teması yağmur damlalarının geçmesini önler. Bazan çadır dokumalarının uçları süslü olsun diye püskülle bitirilir. Çadır istarda da dokunabilir.

SİTİL (SETİR) ÇUL: Çadır dokuması gibidir, sitil çadırların yan taraflarını örter, çul ise eşyaların üzerine örtülür.

BEZ: Son yıllarda iyice azalan bez dokumalar gömlek ve iç çamaşırı yapımında kullanılırmış.

KOLANLAR: Deve kolanları enli ve uzun olurlar, develere yük çekmekte kullanırlar. Bazı Yörükler çadırı yere bağlamak için de kolan kullanıyorlar. At ve merkepler için daha ince bir kolan dokunur. Kolanlar çeşitli renk ve motiflerle bezenir. Bunar dışında tezgah dokumalarından olan yastıklara daha çok yarı-göçebe ev sahibi Yörüklerde rastlanır. Yastıklar kilim, halı, cicim sili tekniklerinde dokunurlar. Yine yün ve kıldan yapılan yörük keçeleri ise konumuz dışında kalıyor.

YÖRÜK DOKUMALARINDA KULLANILAN BOYALAR

KÖK BOYALAR: Hemen hemen tamamen terkedilmiş durumdadır.
KARADALDAN YAPILAN KARA BOYA: Yaprağı ceviz yaprağına benzeyen karadalın kabuğu kazana konur içine paslı demir atılarak kaynatılır. Kazan ateşten indirildikten sonra içine yün veya iplikler konur, yün ve iplikler akşam konursa sabah çıkarılır ve kara renge boyandığı görülür.
ÇEVİZ BOYASI: Az da olsa kullanılmaktadır, cevizin çabuk solan bir boyası vardır.
SANAYİ BOYALARI: Yörük kadınları yünlerini ve ipliklerini, rengini tespit ettikten sonra boyanmak üzere kasabaya gönderirler.
Bu boyalar dışında ak yün, kara yün, kara kıl ve deve tüyü tabii renkleriyle boyanmadan dokumalarda kullanılır.

YÖRÜKLERDE DOKUMA SANATININ ANA KARAKTERLERİ

Geleneksellik: Orta Asya’dan beri yüzyıllardır yaşaya bir ata sanatıdır.

İsimsizlik (Anonimlik): Yörüklerde sanat toplumun ortak malıdır. Dokumalar kişiler adına değil de yörük işi olarak bilinir.
Sanat yaşayış ile içiçedir: Yörüklerde sanat günlük yaşayışın ayrılmaz bir parçasıdır. Yörük çadırında her çuvalın bir adı, her çuvalın ayrı yanışları (motif) vardır. Çuvallar taşıdıkları eşyanın türüne göre veya çuvalın alasına (rengine), yanışına göre isimler alırlar. Un çuvalı, esvap çuvalı, göklü; alyanak, mümüş, kırkbudak, kılala gibi. Çuvallar hem eşyaları korur hem de çadırı süslerler. Yörük kadını çok kıymetli işlemeli bir sofrayı hiç esirgemeden yere yayar. Yörük sanatında taklit yoktur, tabiattan alınan bitki ve hayvan formları stilize edilir. Konu olarak bitkiler, hayvanlar (kurbağa, kuş, at, deve, koyun, sığır, yılan gibi) veya efsanevi canavarlar, 8-10 ayaklı 2 başlı dev yaratıklar. (Eski dokumalarda), eşyalar (tarak anahtar, boncuk gibi) ve insan seçilir. İşlenen yanışlar gelişigüzel değildir. Yer yanışın bir adı ve bir anlamı vardır. Kolanlar kilimler, bazan bir hikaye anlatır gibidir. Bazan da olması istenen bir murat kilime işlenir. Hasreti, sılayı anlatan semboller seçilir. Turna katarı gibi.

Sanat para kazanmak için değildir. Yörük kadını kilimini, çuvalını, sofrasını satmak düşüncesiyle değil kendisi için dokur. Genç kızlar çeyizleri için dokurlar. Yörük dokumalarında renklerin seçiliş ve yanyana getirilişinde yaşamayı seven cesur bir iç alemin varlığı okunur. Aşiretler arasındaki farklılaşma dokumaları etkilemiştir. Silaha düşkün olan Haytalar aşiretinde dokumacılığın yerine silah merakı ön planda geliyor.

Akkoyunlular aşiretinde geleneksel olarak akkoyun sürüleri beslendiği için dokumalarında ve keçelerinde daha çok ak yün kullanıldığı görülür. Karakoyunlularda ise kara yün daha yaygın olarak kullanılmaktadır.

Osman Kademoğlu
Türk Halk Sanatları Araştırma Derneği Başkanı